De valkuilen van de journalistiek

Het voorwoord van De hel van 1812. Nederlanders met Napoleon op veldtocht naar Rusland voorspelt weinig goeds. Bart Funnekotter begint met een anekdote uit familiekring. Een voorvader van hem heeft de veldtocht naar Rusland overleefd. Het horloge dat die man in 1812 droeg, is bewaard gebleven. ‘Op de wijzerplaat is een liefelijk herderinnetje afgebeeld. Wat zou zij allemaal gezien hebben vanuit de vestzak van luitenant Funnekotter?’ De auteur laat het bij deze retorische vraag, maar ik zal het antwoord geven: zij zag helemaal niets, want zij is een afbeelding. Voor een middelbare scholier is het een nogal onnozel begin van een tekst, voor een historicus die als journalist verbonden is aan NRC Handelsblad is het een blamage. Neem dit boek vooral niet serieus, lijkt de strekking van het voorwoord te zijn.

Laat ik dan eens naar het einde kijken: de literatuurlijst. Acribie is niet de meest in het oog springende eigenschap van de auteur. Neem de volgende titelbeschrijving:

• Joost Welten, Met Napoleon Naar Moskou (Utrecht 2013).

Coauteur Johan De Wilde is verdwenen. De ondertitel – De ongelooflijke overlevingstocht van Joseph Abbeel – is nergens te bekennen. Het boek is niet in Utrecht, maar in Leuven uitgegeven. En het is niet in 2013, maar in 2011 verschenen. O ja, het woord ‘naar’ in de titel wordt niet met een hoofdletter geschreven.

In de tekst zelf staan talloze slordigheden. Over Anthony van Dedem van Gelder schrijft Funnekotter op pagina 42: ‘Hij had gediend in de staf van generaal Herman Daendels en werd bij de de Engelse invasie van 1799 tijdens de slag bij Bergen krijgsgevangen gemaakt. Hij was vrij snel vrijgekomen na het staken van de vijandelijkheden (…).’

Een bron voor deze wijsheid vermeldt Funnekotter niet. De tekst lijkt evenwel verrassend veel op het lemma in Wikipedia, dat op zijn beurt is overgeschreven uit het Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek: ‘ (…) [Van Dedem] nam bij de Engelse inval dienst bij de staf van generaal Daendels, met wie hij de veldtocht in Noord-Holland meemaakte, tot hij op 19 september 1799, in de Slag bij Bergen, door het neervallen van zijn dodelijk gewonde paard, door de Engelsen krijgsgevangen werd gemaakt. Na zijn terugkeer in het vaderland vervulde Van Dedem verschillende gezantschappen (…).’

Wie het boek Antihelden heeft gelezen – en Funnekotter heeft dat blijkbaar niet, ook al sloot hij zijn manuscript pas in september 2015 af – weet dat Van Dedem de diplomaat was die aan het einde van 1799 namens de Bataafse Republiek de terugkeer van Hollandse krijgsgevangenen uit Engeland regelde. Het zou natuurlijk erg vreemd zijn dat iemand die zelf krijgsgevangene was in Engeland, de officiële Hollandse gezant in Londen zou zijn. Hier blijkt weer eens, hoe onbetrouwbaar Wikipedia is.

Hoe zit het dan wel? Het is te lezen op pagina 96 van de memoires van Van Dedem. Hij werd op 19 september 1799 door de Engelsen krijgsgevangen genomen in de slag bij Bergen. Al heel snel werd hij uitgewisseld, zodat hij op 6 oktober in de slag bij Castricum (door Van Dedem de slag bij Bergen genoemd) alweer van de partij was aan Hollands-Franse zijde.

Van Dedem werd dus uitgewisseld vóór de vijandelijkheden in Noord-Holland werden gestaakt. Heeft Funnekotter de memoires van Van Dedem dan niet geraadpleegd? Dat boek prijkt nota bene op zijn literatuurlijst en hij citeert er verschillende malen uit. De conclusie kan niet anders zijn, dan dat Funnekotter slordig is.

Op pagina 115 voert Funnekotter onderofficier Johannes Henckens op, ‘een Limburger die zich in 1802 had aangemeld voor de dienst.’ Henckens, die bekendstond onder zijn tweede voornaam Leonard, was geen Limburger, want Limburg bestond nog niet. Hij meldde zich ook niet in 1802 voor de dienst, maar hij lootte als dienstplichtig soldaat in 1802 voor de dienst. Op 15 februari 1803 moest hij zich in Maastricht melden, waarna hij naar de kazerne van zijn legereenheid in Bern vertrok. Het is allemaal te lezen in de memoires van Henckens, waarop Funnekotter zich baseert. Het functioneren van de conscriptie – inclusief de lotgevallen van Henckens – komt uitgebreid aan bod in mijn dissertatie In dienst voor Napoleons Europese droom, die ook op de literatuurlijst van Funnekotter prijkt. Bladeren in plaats van lezen lijkt het motto van de NRC-redacteur te zijn.

Nu is het een beetje flauw om uitsluitend op dit soort slakken zout te leggen. Voor een journalist heeft Funnekotter immers behoorlijk wat bronnen geraadpleegd – zelfs enkele onuitgegeven bronnen. Aan de hand van allerlei egodocumenten vertelt hij een vlot verhaal over de lotgevallen van Hollandse militairen tijdens de Russische veldtocht.

Het is min of meer de aanpak die Paul Britten Austin hanteerde in zijn trilogie 1812. Napoleon’s invasion of Russia. Dat meer dan 1100 bladzijden dikke werk is een aaneenschakeling van citaten uit egodocumenten van allerlei participanten aan de veldtocht. Voor de nieuweling in het vak vormt het wellicht een spannend relaas, maar voor degene die de memoires al kent waaruit Paul Britten Austin citeert, is het nogal saai.

Adam Zamoyski citeerde in zijn 1812. Napoleon’s fatal march on Moscow ook rijkelijk uit egodocumenten van participanten, maar hij bedde die citaten in een breder verhaal in. Bovendien belichtte hij ook de Russische zijde van het verhaal. Als polyglot heeft hij immers toegang tot Poolse en Russische bronnen en studies. Zijn boek is de meest toegankelijke inleiding op de veldtocht, al biedt de Franse slaviste Marie-Pierre Rey een prima alternatief met L’effroyable tragédie. Une nouvelle histoire de la campagne de Russie (Parijs 2012).

Zowel Paul Britten Austin als Adam Zamoyski als Marie-Pierre Rey hanteert een internationale kijk op de veldtocht van 1812. Wat dat betreft is de lezer bij Bart Funnekotter terug bij af: bij geschiedenis zoals die honderd jaar geleden werd geschreven. Tegelijk past zijn boek wonderwel in de golf van nationalisme die momenteel door de Nederlandse geschiedschrijving waart. De rest van de wereld doet er steeds minder toe: alleen de eigen geschiedenis telt. Het Nederland anno 2015 is het referentiepunt, niet de situatie anno 1812. Dat leidt tot anachronismen, zoals de opmerking op pagina 36 van Funnekotters boek dat een regiment in 1812 ‘dicht langs de Nederlandse grens’ passeerde. In 1812 was er met de beste wil van de wereld geen sprake van een Nederlandse grens, want het Koninkrijk Holland was sinds medio 1810 ingelijfd door Frankrijk. In 1812 had Frankrijk bovendien geen grens op de plek waar anno 2015 de grens van Nederland loopt: zowel ten zuiden als ten oosten van de huidige Nederlandse grens lagen destijds Franse departementen. Funnekotter creëert een Nederland anno 1812 – inclusief Limburg – dat nooit heeft bestaan.

In één opzicht heeft Bart Funnekotter gelijk: een handzaam overzicht van de rol van Hollandse militairen in de Russische veldtocht van 1812 bestond nog niet. Deze leemte heeft hij gevuld. Wie op de hoogte wil raken van de huidige stand van het onderzoek naar deze veldtocht, is bij hem evenwel aan het verkeerde adres. Moderne studies over militaire geschiedschrijving heeft Funnekotter niet geraadpleegd. Hij doet ook geen poging om uit te leggen in welk opzicht zijn studie nieuwe inzichten brengt. Wat dat betreft maakt hij waar wat hij in zijn voorwoord aankondigt: hij vertelt wat het herderinnetje op de achterkant van het horloge gezien zou kunnen hebben. Wie daarmee genoegen neemt, treft een aardig boek aan.